Yanardağlar, Dünya’nın derinliklerinde magmanın (erimiş durumda kayaçlar) yüzeye çıktığı yerlerde oluşur. Magma, akkor lav halinde püskürebileceği gibi, kül bulutları çıkaran bir patlamayla bir yanardağı bombası da yaratabilir. Yanardağ etkinliği sonucu, bunların yanı sıra, su fışkırtan gayzerler, sıcak göller ve kaynayan çamur gölcükleri de oluşur.
Yanardağ Bölgeleri
Dünya’da yaklaşık 1.300 etkin yanardağ vardır. Yanardağların çoğu yerkabuğunu oluşturan dilimlerin kenarlarında ya da kenarlarına yakın erlerde bulunur.
En Büyük Yanardağ Patlamaları
Bilimadamları, yanardağ patlamalarının boyutunu, bir patlama ölçeğine göre (VEI: Volkanic Explosive Index) değerlendirirler. Bu ölçeğe göre patlamalar 0 ile 7-8 arasında derecelendirilir. Günümüzde kadar, herhangi bir bilinen VEI 8 değerinde patlama olmamıştır.
| Yanardağ ve Yeri | Tarih | VEI |
|---|---|---|
| Crater Lake, Oregon, ABD | y. İÖ 4895 | 7 |
| Kikai, Ryukyu Adası, Japonya | y. İÖ 4350 | 7 |
| Santorini, Yunanistan | y. İÖ 1390 | 6 |
| Taupo, Yeni Zelanda | y. 130 | 7 |
| ilopango, El Salvador | y. 260 | 6 |
| Oraetajokull, İzlanda | 1362 | 6 |
| Long Island, Yeni Gine | y. 1660 | 6 |
| Tambora, Endonezya | 1815 | 7 |
| Krakatoa, Endonezya | 1883 | 6 |
| Santa Maria, Guatemala | 1902 | 6 |
| Katmai, Alaska | 1912 | 6 |
Bilinen Etkin Yanardağ Patlamaları
St. Helens Dağı
1980 Mayıs ayında püskürmüştür. Püskürme 350km öteden duyulmuş, dağdan inen sıcak gül ve gaz 62 kişinin ölümüne yol açmıştır.
En Büyük Yanardağ Patlaması
Endonezya’daki Krakatoa’nın 1883 yılındaki patlaması sırasında olmuştur. Patlama sırasında yanardağdan sıcak taşlar 55km yükseğe fırlamıştır. Patlama, Avusralya’dan duyulacak yükseklikte ses ve 40m boyunda sismik deniz dalgaları yaratmıştır. Olay, 36.000 kişinin ölümüyle sonuçlanmıştır.
En Büyük Yanardağ Püskürmesi
Tambora’nınkidir (Sumbava, Endonezya). 1815 yılındaki püskürme sırasında dağdan 100 km3 kül çıkmış, ada 1.250m alçalmış ve 92.000 kişi ölmüştür.
Başlıca Aktif Yanardağlar
| Adı | Yüksekliği (m) |
Son Püskürme |
|---|---|---|
| Afrika ve Hint Okyanusu Nyamuragira, Zaire Kamerun Dağı, Kamerun |
3.053 4.070 |
1989 1982 |
| Antarktika Erebus, Ross Adası |
3.794 | 1989 |
| Asya Klyuçevskoy, Sibirya Kerinci, Endonezya |
4.850 3.805 |
1990 1970 |
| GB Büyük Okyanus Ruapehu, Yeni Zelanda |
2.796 | 1989 |
| Avrupa ve Ortadoğu Etna, Sicilya, İtalya Stromboli, İtalya |
3.350 926 |
1992 1990 |
| Kuzey Amerika ve Hawaii St. Helens, ABD Mauna Loa, Hawaii |
2.549 4.170 |
1988 1984 |
| Orta ve Güney Amerika Sangay, Ekvador Popocatepeti, Meksika Llullaillaco, Şili |
5.230 5.465 6.723 |
1989 1943 1877 |
Yanardağ Tipleri ve Biçimleri
Bir yanardağı biçimi, içinden çıkan lavın tipine bağlıdır. Yoğun, ağdali lavlar, dik kenarlı koniler oluştururlar. Daha az yoğun ve akıcı olanlarda, yumuşak eğimli lav kalkanları ile yaylalar yaratırlar.
Kül Yanardağları: Bu yanardağlar kül tabakalarından oluşur ve dik kenarlı koni biçimlidirler. Yanardağın her püskürmesinde dağa yeni bir kül tabakası eklenir.
Yarık Yanardağları: Bütün yanardağlar tek delik üstünde oluşmazlar. Bazen, yerkabuğundaki bir çatlak açılır ve yarıktan dışarı akan lav bir yayla oluşturur.
Kalkan Yanardağları: Çıkan lavlar çok akıcı olduğunda, koni yerine, yumuşak eğimli, kalkana benzer yığıntılar yaratırlar. Kalkan biçimli yanardağlar birçok yan bacası vardır.
Birleşik Yanardağlar: Birleşik koniler, üst üste binmiş lav ve yanardağ külü tabakalarından oluşurlar.
Lav Türleri
Bir yanardağdan püsküren lavın türü, içindeki gaz miktarı ve püskürmenin karada mı yoksa denizde mi olduğu gibi çeşitli etmenlere bağlıdır. En önemli iki lav türü, ikisi de adını Hawaii dilinden almış olan “aa” ve “pahoehoe”dir.
Pahoehoe Lav: Pahoehoe lavlar çok akıcıdırlar. Soğuduklarında halat kangallarına benzerler.
AA Lav: AA Lavlar, pahoehoe lavlardan daha yoğun ve ağdalıdırlar. Soğuduklarında keskin, pürüzlü yüzeyli kayalar oluştururlar.
Yastık Lav: Denize püsküren lavlar, suda hemen soğuduklarından yuvarlak, yastığa benzer biçimler alırlar.
Yanardağ Ürünleri
Yanardağ patlamalarının ve püskürmelerinin katı, ürünlerine “piroklast” denir. Katı ürünler arasında kül, küçük katı parçalar ve katılaşmış lav topakları vardır. Püskürmeler sırasında kül ve küçük katı parçalar, çevreye yayılarak, çok büyük alanları battaniye gibi örtebilirler.
Yanardağ bombaları: Püskürme sırasında erimiş kaya parçaları havaya fırlayıp özel biçimler alarak, bomba gibi çevreye düşebilirler.
Lapilli: Küçük katı parçalara, Latince “küçük taş” anlamına gelen “lapilli” adı verilir.
Sünger Taşı: İçinde gaz kabarcıkları bulunan lavlar. süngertaşına dönüşürler. Süngertaşları genellikler, suda yüzecek kadar hafiftirler.
Yanardağ Tozu: Püskürme sırasında yanardağdan havaya atılan toz, yüzlerce kilometre ötelere yayılabilir.
Yanardağ Evreleri
Yanardağların çoğunun üç evresi vardır. Yakın dönemde püskürmüş ya da hala püskürenlere etkin, uzun süre sessiz kalmış ama yeniden püskürebilecek olanlara uykuda, püskürmesi durmuş ve bir daha püskürmesi beklenmeyenlere ise sönmüş adı verilir.
Yanardağ Etkinliği
Yer yüzeyinin altındaki etkinlik, toprağın hem üstündeki hem de altındaki suları ısıtarak ilgi çekici görüntüler yaratır. “Hidrotermal alan” adı verilen bu tür bölgelerde, yerden sıcak su, çamur ve gaz çıkar ya da buhar ve kabarcıklar görülür.
Sıcak Su Kaynakları: Sıcak kayaçlar tarafından yeraltı suyunun ısıtıldığı yerlerde, sıcak su kaynakları oluşur. Su ısınınca yükselerek yüzeye çıkar.
Kabarcıklı Çamur Gölcükleri: Sıcak suya mineral parçacıklarının karıştığı yerlerde, kabarcıklar çıkaran çamur gölcükleri oluşur. Mineral parçacıklarını çevre kayaçlardan aşındıran, asitli yanardağ gazlarıdır.
Tüten: Yerdeki ağız ya da çatlaklardan fışkıran buhara ya da sıcak gazlara tüten adı verilir. Bu gazlar kükürtlü olduklarından genellikle çürük yumurta gibi kokarlar.
Gayzer: Havaya sıcak su kolonu fışkırtan kaynaklara gayzer denir. Nedeni, yeraltı haznelerinde sıkışıp kalmış suyun, sıcak kayaçlar tarafından kaynama noktasına kadar ısıtılmasıdır.
Taraçalar: Sıcak sular içindeki mineraller, kaynak çevresine birikerek çok güzel ve farklı renkli taraçalar oluştururlar.
Diğer Bilgiler:
En Büyük Gayzer: 1904 yılında, Yeni Zelanda’daki Waimangu gayzeri, 475m kadar, yani dünyanın en yüksek yapısı olan Chicago’daki Sears binasından (445m) bile yükseğe püskürmüştür. Waimangu gayzeri artık tekin değildir.
En Büyük Etkin Yanardağ: Mauna Loa’dır. Hawaii’deki bu dağın çapı 100 km’dir.
En Yüksek Etkin Yanardağ: Şili’de bulunan 6.723m yüksekliğindeki Lluallaillaco’dur.
En Yükseğe Fışkıran Etkin Gayzer: Wyoming’deki Steamboat gayzeridir. Püskürttüğü su 60-115m adar yükselir.
Diğer Gezegenlerde ve Uydulardaki Yanardağlar: Güneş sisteminin en yüksek dağı olan Mars’taki Olympus, sönmüş bir yanardağdır. Ay’da sönmüş yanardağlar vardır. Venüs’te etkin yanardağların bulunduğu sanılmaktadır. Jüpiter’in 16 uydusundan biri olan İo’da 160km yükseğe gaz püskürten, etkin yanardağlar bulunmaktadır.